من و انتظار مولا

10. پرهيز از شتاب زدگي

از آفات بزرگ پژوهش‌هاي علمي، شتاب‌زدگي و عجله بي‌مورد است. زيرا کمترين آفت عجله اين است که مانع درک صحيح موضوع يا مساله مي‌شود به همين جهت پژوهشگران از لحاظ اخلاقي شايسته است از شتاب و عجله دوري کنند.
پيامبر اعظم (ص) فرمود: از عجله بپرهيز؛ زيرا هرگاه عجله کنى نصيب و بهره خود را از دست خواهى داد. (مجموعه ورام ص 255)
اميرالمومنين (ع) فرمود: لغزش‏هاى انسان با عجله افزايش مى‏يابد. (غرر الحکم حديث 9940)

11. پرهيز از دخالت دادن خواسته‌هاي شخصي و گروهي

پژوهشگر نبايد خواسته‌هاي شخصي يا گروهي و … خود را به عنوان پيش فرض تحقيق و پژوهش خود قرار دهد، لذا نيکو و بايسته است که اصل بي طرفي را ـ تا حد امکان ـ در تحقيقات خود مورد توجه قرار دهد.
محقق و پژوهشگر راستين کسي است که خود را تابع نتيجه تحقيق خود بداند نه آنکه حاصل تحقيق خود را تابع اميال خود گرداند.
از همين جاست که تفسير به راي در مورد قرآن کريم به شدت نهي شده است. يکي از معاني تفسير به رأي اين است که شخصي بخواهد باورها و پيش‌فرض‌هاي قبلي خود را بر قرآن تحميل کند و از قرآن براي مطالب خود دليل بيابد به عبارت ديگر شخص در حقيقت نمي خواهد مراد خداوند و منظور قرآن را دريابد بلکه مي‌خواهد مراد و منظور خود را بوسيله قرآن به اثبات برساند.

9. پرهيز از شهرت‌طلبي و دنيا خواهي و تمايلات نفساني

براي پژوهشگر و محقق شايسته و بايسته است که در تحقيقات علمي خود از شهرت‌زدگي و دنيا طلبي بپرهيزد. زيرا اين امور موجب دور شدن انسان از حقيقت و سعادت ابدي مي‌شود.
قرآن کريم نکته بسيار مهمي را گوشزد مي کند و مي فرمايد: “مَن کاَنَ يُرِيدُ الْحَيَوةَ الدُّنْيَا وَ زِينَتهََا نُوَفّ‏ِ إِلَيهِْمْ أَعْمَالَهُمْ فِيهَا وَ هُمْ فِيهَا لَا يُبْخَسُون أُوْلَئکَ الَّذِينَ لَيْسَ لهَُمْ فىِ الاَْخِرَةِ إِلَّا النَّارُ وَ حَبِطَ مَا صَنَعُواْ فِيهَا وَ بَاطِلٌ مَّا کَانُواْ يَعْمَلُون ” (هود/15و16)
کسانى که زندگى دنيا و زينت آن را بخواهند، (نتيجه) اعمالشان را در همين دنيا بطور کامل به آنها مى‏دهيم و چيزى کم و کاست از آنها نخواهد شد. (ولى) آنها در آخرت، جز آتش، (سهمى) نخواهند داشت و آنچه را در دنيا (براى غير خدا) انجام دادند، بر باد مى‏رود و آنچه را عمل مى‏کردند، باطل و بى‏اثر مى‏شود.
ذکر اين نکته ضروري است که هر کاري اگر به خاطر و هدف هواي نفس و دنيا باشد مذموم است، حتي اگر نماز، روزه و احسان نيز به خاطر هواي نفس و دنيا باشد مذموم و باطل است اما اگر آن کار براي امور اخروي يا براي برپايي احکام دين و يا امور دنيوي که منافاتي با امور معنوي و اخروي ندارد، باشد نه تنها ناپسند نيست بلکه پسنديده و ممدوح نيز مي‌باشد و گاهي در برخي از موارد لازم و واجب نيز خواهد بود. لذا بايد به دنيا به ديده وسيله بنگريم و آن را مزرعه آخرت بدانيم و به هيچ عنوان، دنيا را براي دنيا و لذت هاي زودگذر آن نخواهيم چرا که آخرتي در پيش داريم و بايد آماده سفر گرديم.
چيست دنيا از خدا غافل شدن / ني طلا و نقره و فرزند و زن

7. پرهيز از کتمان حق

يکي از مهم‌ترين مسائلي که پژوهشگران بايد به آن توجه کنند اين است که نبايد حقايق و مسائل واقعي را که نياز جامعه است کتمان کنند.
پيامبر اسلام (ص) فرمود: هر گاه از دانشمندى چيزى را که مى‏داند سؤال کنند و او کتمان نمايد روز قيامت افسارى از آتش بر دهان او مى‏زنند (بحارالانوار ج 57 ص 301)
در حديث ديگرى از امير مؤمنان على (ع) پرسيدند: بدترين خلق خدا بعد از ابليس و فرعون … کيست؟
امام در پاسخ فرمود: دانشمندان فاسدند که باطل را اظهار و حق را کتمان مى‏کنند و همان‌ها هستند که خداوند بزرگ درباره آنها فرموده: لعن خدا و لعن همه لعنت‏کنندگان بر آنها خواهد بود. (بحار الانوار ج 2 ص 88)

8. پژوهش گروهي و استفاده از مشاوران

از اخلاق پژوهش اين است که تحقيقات علمي تا جايي که امکان دارد به صورت گروهي انجام گردد. زيرا از هر جهت مفيدتر از کارهاي فردي و شخصي است، به عبارت ديگر پژوهشهاي فردي هر چند در جاي خود مفيد و ارزنده است اما اتقان پژوهشهاي گروهي قابل مقايسه با پژوهش‌هاي فردي نيست. اهميت مشورت تا حدي است که رسول گرامي اسلام (ص) - که صاحب علم لدني بود - با اصحاب خود مشورت مي‌کرد.
امير مؤمنان علي (ع) فرمود: بهترين آرا و انديشه‌ها از آن کسي است که از مشورت با ديگران خود را بي‌نياز نبيند. (غرر الحکم و دررالکلم، ج1 حديث 330)
امام حسن (ع) فرمود: هيچ جمعيّتى در کار خود با يکديگر مشورت نکردند مگر اين که به خير و صلاح خويش رهنمون شدند. (تحف العقول ص 164)
به قول مولانا:
اين خردها چون مصابيح انور است / بيست مصباح از يکي روشنتر است
پرواضح است که کار و پژوهش گروهي از مصاديق مشورت و کمک گيري از يکديگر است و همه فوائد مشورت کردن را به همراه خود دارد.

5. امانت‌داري

امانت‌داري در پژوهش و تأليف، رکن مهمي از حيات علمي و تحقيقي يک جامعه است. هر پژوهشگري اخلاقاً موظف است منبع و مدرک هر مطلبي را که نقل کرده ذکر کند.
همچنين امانت‌داري در تحقيق و پژوهش اقتضا مي‌کند که در نقل‌‌قول‌ها و يا در استنادها به سخن ديگران از قطعه کردن مطالب ـ که مخل مراد کامل آن نقل است ـ پرهيز شود.
امام صادق (ع) فرمود: خداوند هيچ پيامبرى را مبعوث نکرد، مگر اين که راست گويى و اداء امانت نسبت به نيکوکار و بدکار جزو تعليمات او بود. (کافي ج 2 ص 104)
همچنين فرمود: نگاه به رکوع و سجود طولانى افراد نکنيد (و تنها آن را نشانه ديانت آنها ندانيد) چرا که اين چيزى است که ممکن است به آن، عادت کرده باشد، و هرگاه آن را ترک کند، نگران مى‏شود ولى نگاه به راست‌گويى و امانت‌داري آنها کنيد. (کافي ج 2 ص 105)

6. روحيه حقيقت جويي در پژوهش

شايسته و بايسته است پژوهشگر همواره روحيه حقيقت جويي و حقيقت‌طلبي داشته باشد و همه تلاش و زحمت خود را در کشف حقيقت صرف کند. زيرا حق و حقيقت است که باقي خواهد ماند.

3. احترام به پژوهشگران سابق

پژوهش‌هاي نو و جديد ـ در حقيقت ـ نتيجه و محصول زحمات و پژوهش‌هاي پيشينان و دانشمندان گذشته است. پژوهشگران و محققان در هر دوره‌اي با بهره‌گيري از يافته‌ها و پژوهش‌هاي محققان گذشته مي‌کوشند تا کاروان علم و دانش و انديشه را پيش ببرند و افق‌هاي جديدتري به روي خود و بشريت بگشايند. به همين جهت بر هر محقق و پژوهشگر شايسته و بايسته اخلاقي است که از دانشمندان و علماي گذشته به نيکي ياد کرده و زحمات و تلاش‌هاي آنها را فراموش نکند و به تعبير ديگر مراتب اساتيد را مراعات نمايد؛ زيرا دانشمندان و محققان اسبق، اساتيدِ پژوهشگران سابق بودند و پژوهشگران سابق نيز اساتيد و راهنمايانِ انديشوران امروز .
پيامبر اکرم (ص) فرمود: هرکس عالم و دانشمندي را گرامي بدارد مرا گرامي داشته و هر کس مرا گرامي بدارد خدا را گرامي داشته است… (جامع الاخبار ص 39)

4. شهامت و شجاعت در پژوهش

محقق و پژوهشگر بايد در انجام پژوهش و تحقيقات علمي با شهامت و شجاعت قدم برداشته و نبايد به دليل ترس از ناتواني يا ترس از مشکلات احتمالي يا امکانات کم و …. از انجام کارهاي بزرگ خودداري کند. اين مساله تا جايي مهم و اساسي است که از مشورت با شخص ترسو نهي شده است. امام علي (ع) فرمود: هرگز با انسان ترسو مشورت نکن چرا که تو را از کارهاى مهم باز مى‏دارد، و موضوعات کوچک را در نظر تو بزرگ جلوه مى‏دهد. (غرر الحکم حديث 10349)
از طرفي ديگر پژوهشگر بايد شجاعانه دنبال حق و حقيقت باشد و بعد از رسيدن به نتيجه ـ به خاطر اينکه ممکن است بسياري از افراد آن را نپذيرند ـ از مطرح کردن آن نهراسيده و با شجاعت و شهامت از نظريه خود دفاع کند.
امام علي (ع) فرمود: شجاعت زينت است و ترس عيب است. (شرح غرر الحکم ج 7 ص 171)